Problemy trawienne dotykają coraz większej liczby osób, znacząco obniżając komfort codziennego funkcjonowania. Wzdęcia, uczucie ciężkości czy zgaga potrafią skutecznie zrujnować nawet najlepiej zapowiadający się dzień. Dobra wiadomość jest taka, że istnieje wiele sprawdzonych, naturalnych metod, które przynoszą ulgę bez konieczności sięgania po farmaceutyki. W poniższym artykule poznasz skuteczne domowe sposoby na wzdęcia i zgagę, które pomogą Ci poprawić trawienie i odzyskać dobre samopoczucie. Dowiesz się również, jakie zioła wspierają układ trawienny oraz jakie zmiany w diecie mogą przynieść długotrwałą poprawę.
Spis treści
Przyczyny problemów trawiennych
Dolegliwości trawienne mogą mieć różnorodne podłoże. Współczesny styl życia, stres, nieregularne posiłki oraz niewłaściwa dieta to główne czynniki wpływające na pogorszenie funkcjonowania naszego układu pokarmowego. Spożywanie wysokoprzetworzonej żywności, bogatej w tłuszcze nasycone i cukry proste, jedzenie w pośpiechu oraz niedostateczne przeżuwanie pokarmów znacząco obciążają żołądek i jelita, prowadząc do występowania nieprzyjemnych objawów trawiennych.
Problemy trawienne mogą objawiać się na wiele sposobów. Najczęstsze dolegliwości to wzdęcia, zgaga, uczucie pełności po posiłkach, bóle brzucha, odbijanie się oraz zaparcia. Według specjalistów, kluczową rolę w zapobieganiu tym problemom odgrywa regularne spożywanie zbilansowanych posiłków oraz dostarczanie organizmowi odpowiedniej ilości błonnika pokarmowego, który reguluje pracę jelit i zapobiega zaparciom.
Niektóre osoby są bardziej predysponowane do problemów trawiennych ze względu na indywidualne uwarunkowania genetyczne lub istniejące schorzenia, takie jak zespół jelita drażliwego czy refluks żołądkowo-przełykowy. W takich przypadkach domowe metody mogą stanowić cenne uzupełnienie terapii zaleconej przez lekarza, jednak nie powinny jej zastępować.
Wzdęcia – objawy i mechanizm powstawania
Wzdęcia to jedna z najczęstszych dolegliwości trawiennych, charakteryzująca się nadmiernym gromadzeniem gazów w przewodzie pokarmowym. Prowadzi to do nieprzyjemnego uczucia rozpierania i dyskomfortu w jamie brzusznej, często widocznego jako powiększenie obwodu brzucha. Wzdęcia mogą wywoływać również bóle brzucha, odbijanie się, a niekiedy także trudności z koncentracją i ogólne złe samopoczucie.
Mechanizm powstawania wzdęć związany jest zarówno z połykaniem nadmiernej ilości powietrza podczas jedzenia lub picia, jak i z procesami fermentacyjnymi zachodzącymi w jelitach. Niektóre produkty spożywcze, takie jak rośliny strączkowe, kapusta, cebula czy napoje gazowane, są szczególnie predysponowane do wywoływania wzdęć ze względu na zawartość trudno strawnych węglowodanów, które fermentują w jelitach.
Wzdęcia mogą być również objawem zaburzeń mikroflory jelitowej, nietolerancji pokarmowych czy chorób przewodu pokarmowego. Badania pokazują, że regularne wzdęcia dotykają ponad 30% dorosłej populacji, co czyni tę dolegliwość jednym z najczęstszych problemów trawiennych, z jakimi mierzą się ludzie na co dzień.
Zgaga – co powoduje pieczenie za mostkiem
Zgaga, określana również jako refluks żołądkowo-przełykowy, to dolegliwość objawiająca się charakterystycznym pieczeniem za mostkiem, które może promieniować do gardła, a nawet prowadzić do nieprzyjemnego kwaśnego posmaku w ustach. Dolegliwość ta powstaje wskutek cofania się kwaśnej treści żołądkowej do przełyku, co powoduje podrażnienie jego delikatnej śluzówki.
Główną przyczyną zgagi jest nieprawidłowe funkcjonowanie dolnego zwieracza przełyku, który powinien zapobiegać cofaniu się treści żołądkowej. Na jego osłabienie mogą wpływać różne czynniki, takie jak dieta bogata w tłuszcze i ostre przyprawy, nadużywanie alkoholu i kawy, palenie tytoniu, otyłość, ciąża, a także niektóre leki, w tym niesteroidowe leki przeciwzapalne.
Zgaga nasila się często po obfitych posiłkach, w pozycji leżącej lub podczas schylania się. Przewlekła zgaga nie tylko obniża komfort życia, ale może prowadzić do poważniejszych konsekwencji zdrowotnych, takich jak zapalenie przełyku, owrzodzenia, a w skrajnych przypadkach nawet do przerostu nabłonka przełyku, zwiększającego ryzyko rozwoju nowotworów.
Naturalne metody na poprawę trawienia
Zanim sięgniemy po farmakologiczne środki, warto wypróbować naturalne metody poprawy trawienia, które są skuteczne i pozbawione efektów ubocznych. Naturalne podejście polega na holistycznym spojrzeniu na problemy trawienne, uwzględniającym zarówno modyfikację diety, jak i wprowadzenie odpowiednich ziół oraz zmian w stylu życia. Takie kompleksowe działanie pozwala nie tylko łagodzić objawy, ale także eliminować przyczyny dolegliwości.
Podstawą poprawy trawienia jest wprowadzenie regularnych posiłków, spożywanych w spokojnej atmosferze, co umożliwia prawidłowe wydzielanie enzymów trawiennych i soków żołądkowych. Odpowiednie przeżuwanie pokarmów to pierwszy etap trawienia, często zaniedbywany w pośpiechu dnia codziennego. Każdy kęs powinien być przeżuty przynajmniej 20-30 razy, co znacząco ułatwia pracę żołądkowi i zapobiega wzdęciom.
Równie istotne jest nawodnienie organizmu. Picie minimum 2 litrów wody dziennie wspomaga wszystkie procesy metaboliczne, w tym trawienie, oraz zapobiega zaparciom. Warto jednak pamiętać, by unikać picia dużych ilości płynów bezpośrednio przed i w trakcie posiłków, gdyż może to rozcieńczać soki trawienne i utrudniać proces trawienia.
Zioła wspomagające układ trawienny
Zioła od wieków wykorzystywane są w medycynie ludowej jako skuteczne remedium na problemy trawienne. Ich działanie zostało potwierdzone licznymi badaniami naukowymi, które wykazały, że związki aktywne zawarte w roślinach leczniczych mogą działać rozkurczowo, przeciwzapalnie, wiatropędnie i żółciopędnie.
Mięta pieprzowa zawiera mentol, który działa rozkurczowo na mięśnie przewodu pokarmowego, co pomaga łagodzić skurcze i bóle brzucha. Jest szczególnie pomocna przy wzdęciach, jednak osoby cierpiące na zgagę powinny stosować ją ostrożnie, gdyż może nasilać refluks. Rumianek pospolity wykazuje działanie przeciwzapalne i łagodzące podrażnienia śluzówki żołądka, dzięki czemu sprawdza się zarówno przy wzdęciach, jak i zgadze.
Koper włoski i kminek zawierają olejki eteryczne o działaniu wiatropędnym, co czyni je idealnymi przy wzdęciach. Szałwia lekarska wspomaga wydzielanie soków trawiennych i działa przeciwzapalnie na błonę śluzową żołądka. Melisa natomiast działa uspokajająco, co jest szczególnie pomocne, gdy problemy trawienne nasilają się w sytuacjach stresowych. Napar z prawoślazu lekarskiego tworzy ochronną warstwę na śluzówce przełyku i żołądka, łagodząc objawy zgagi.
Dieta wspierająca zdrowe trawienie
Odpowiednio zbilansowana dieta stanowi fundament profilaktyki i leczenia problemów trawiennych. Kluczową rolę odgrywa wprowadzenie regularnych, niewielkich objętościowo posiłków spożywanych w spokojnej atmosferze. Dieta powinna być bogata w błonnik pokarmowy, pochodzący z pełnoziarnistych produktów zbożowych, warzyw i owoców, który reguluje pracę jelit i zapobiega zaparciom.
Produkty fermentowane, takie jak jogurt naturalny, kefir czy kiszone warzywa, dostarczają organizmowi probiotyków, które odbudowują prawidłową mikroflorę jelitową i wspomagają procesy trawienne. Badania kliniczne wykazały, że regularne spożywanie produktów probiotycznych może znacząco zmniejszyć częstotliwość występowania wzdęć i innych dolegliwości trawiennych.
W diecie wspierającej trawienie należy unikać produktów ciężkostrawnych, tłustych, smażonych oraz wysoko przetworzonych. Dla osób cierpiących na zgagę szczególnie niewskazane są potrawy ostre, kwaśne, napoje gazowane, alkohol oraz kawa. Warto natomiast wprowadzić do jadłospisu warzywa i owoce bogate w enzymy trawienne, takie jak ananas (zawierający bromelinę) czy papaja (zawierająca papainę).
Domowe sposoby na wzdęcia
Wzdęcia, choć zazwyczaj niezagrażające zdrowiu, potrafią znacząco obniżyć komfort życia. Na szczęście istnieje wiele sprawdzonych domowych metod, które skutecznie łagodzą tę dolegliwość i przywracają dobre samopoczucie. Kluczowe znaczenie ma identyfikacja produktów wzdymających i eliminacja ich z diety, co pozwala zapobiegać nawracającym problemom.
Jednym z najprostszych sposobów na wzdęcia jest picie ciepłej wody z dodatkiem świeżo wyciśniętego soku z cytryny, szczególnie na czczo, rano. Taki napój pobudza trawienie i zapobiega wzdęciom w ciągu dnia. Równie skuteczne są ćwiczenia fizyczne, zwłaszcza te angażujące mięśnie brzucha, które stymulują perystaltykę jelit i ułatwiają usuwanie gazów z przewodu pokarmowego.
Warto również zastosować ciepło na obszar brzucha – ciepła kąpiel lub położenie termofor na brzuch pomaga zrelaksować mięśnie i złagodzić wzdęcia. Niektóre osoby znajdują ulgę stosując akupresurę, masując punkt zwany „Morzem energii”, znajdujący się około 5 cm poniżej pępka. Takie działanie może pomóc w szybszym usunięciu gazów z jelit i złagodzeniu uczucia dyskomfortu.
Napary ziołowe łagodzące wzdęcia
Napary ziołowe stanowią jeden z najskuteczniejszych domowych sposobów na wzdęcia. Szczególnie polecane są herbatki z mięty pieprzowej, kopru włoskiego, kminku czy rumianku, które można przygotować zalewając łyżeczkę suszonych ziół szklanką gorącej wody i odstawiając na 10-15 minut pod przykryciem.
Mięta pieprzowa działa rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, co ułatwia usuwanie gazów i łagodzi uczucie wzdęcia. Koper włoski i kminek zawierają olejki eteryczne o właściwościach wiatropędnych, które pomagają w usuwaniu nadmiaru gazów z jelit. Rumianek działa przeciwzapalnie i łagodzi podrażnienia śluzówki przewodu pokarmowego.
Warto również wypróbować mieszanki ziołowe, które łączą właściwości różnych roślin. Przykładem może być napar z kopru włoskiego, kminku i anyżu, który szczególnie skutecznie łagodzi wzdęcia po posiłkach. Dla wzmocnienia działania można dodać do naparu plasterek świeżego imbiru, który dodatkowo stymuluje trawienie i działa przeciwzapalnie.
Modyfikacje diety zmniejszające wzdęcia
Modyfikacja diety to podstawowy krok w walce z nawracającymi wzdęciami. Kluczowe znaczenie ma identyfikacja i ograniczenie spożycia produktów wzdymających, do których należą między innymi rośliny strączkowe, kapusta, cebula, czosnek, brokuły, napoje gazowane czy produkty zawierające sorbitol i inne sztuczne słodziki.
Warto zwrócić uwagę na odpowiednie przygotowanie potraw, które może znacząco zmniejszyć ich właściwości wzdymające. Rośliny strączkowe przed gotowaniem powinny być namoczone przez kilka godzin, a wodę należy kilkakrotnie zmieniać. Podczas gotowania warto dodać zioła o działaniu wiatropędnym, takie jak kminek, koper czy majeranek. Warzywa kapustne najlepiej spożywać w formie kiszonej, co ułatwia ich trawienie dzięki obecności probiotyków.
Jednocześnie należy wprowadzić do diety produkty wspomagające trawienie i łagodzące wzdęcia. Imbir stymuluje wydzielanie enzymów trawiennych i poprawia perystaltykę jelit. Kurkuma zawiera kurkuminę o właściwościach przeciwzapalnych, co pomaga łagodzić podrażnienia przewodu pokarmowego. Wprowadzenie tych produktów do codziennej diety, w połączeniu z regularnym spożywaniem posiłków i dokładnym przeżuwaniem pokarmów, może znacząco zmniejszyć częstotliwość i nasilenie wzdęć.
Aktywność fizyczna a wzdęcia
Regularna aktywność fizyczna odgrywa niezwykle istotną rolę w profilaktyce i łagodzeniu wzdęć. Ruch stymuluje perystaltykę jelit, co przyspiesza pasaż treści pokarmowej i zapobiega zaleganiu gazów w przewodzie pokarmowym. Nawet krótki spacer po posiłku może znacząco zmniejszyć uczucie wzdęcia i dyskomfortu.
Szczególnie polecane są ćwiczenia angażujące mięśnie brzucha, takie jak joga czy pilates, które dodatkowo masują narządy wewnętrzne, stymulując ich pracę. Pozycje jogi takie jak „skręt kręgosłupa” czy „pozycja dziecka” mogą przynieść szybką ulgę przy wzdęciach, pomagając w uwolnieniu nadmiaru gazów z jelit.
Warto pamiętać, że intensywność ćwiczeń powinna być dostosowana do indywidualnych możliwości i stanu zdrowia. Zbyt intensywny wysiłek może czasowo nasilić dolegliwości trawienne, szczególnie jeśli wykonywany jest bezpośrednio po posiłku. Optymalne są regularne, umiarkowanie intensywne aktywności wykonywane co najmniej 30 minut dziennie, najlepiej po upływie 1-2 godzin od posiłku.
Skuteczne metody walki ze zgagą
Zgaga to uciążliwa dolegliwość, która może znacząco obniżać jakość życia. Podstawą radzenia sobie z tą przypadłością jest modyfikacja stylu życia i nawyków żywieniowych. Wprowadzenie mniejszych, częstszych posiłków zamiast obfitych, unikanie jedzenia na 2-3 godziny przed snem oraz uniesienie wezgłowia łóżka o 10-15 cm to proste metody, które mogą przynieść znaczącą ulgę osobom cierpiącym na zgagę.
Niezwykle ważny jest również odpowiedni ubiór – ścisła odzież uciskająca brzuch zwiększa ciśnienie w jamie brzusznej i może nasilać cofanie się treści żołądkowej do przełyku. Warto także zwrócić uwagę na prawidłową postawę ciała, szczególnie po posiłkach – schylanie się i leżenie bezpośrednio po jedzeniu sprzyjają występowaniu zgagi.
W przypadku okazjonalnej zgagi pomocne mogą być domowe sposoby, takie jak wypicie szklanki wody, która rozcieńcza kwas żołądkowy, czy żucie gumy bez cukru przez około 30 minut po posiłku. Zwiększone wydzielanie śliny podczas żucia gumy pomaga neutralizować kwasy żołądkowe i chroni przełyk. Ważne jest jednak, by wybierać gumy bez mięty, która może rozluźniać dolny zwieracz przełyku i nasilać refluks.
Naturalne produkty łagodzące zgagę
Istnieje wiele naturalnych produktów, które mogą łagodzić objawy zgagi. Jednym z nich jest imbir, który działa przeciwzapalnie i wspomaga trawienie. Wystarczy żuć plasterek świeżego korzenia imbiru przez kilka minut, by odczuć ulgę. Podobne działanie mają migdały, które dzięki swojej zasadowej naturze pomagają neutralizować kwas żołądkowy.
Mleko jako źródło białka może tymczasowo zobojętniać kwasy w żołądku, przynosząc krótkotrwałą ulgę. Zamiennie można sięgnąć po szklankę kefiru lub maślanki. Warto jednak pamiętać, że jest to rozwiązanie doraźne, gdyż po pewnym czasie mleko stymuluje wydzielanie kwasu żołądkowego, co może nasilić objawy.
Pomocny może być także kleik z siemienia lnianego, który tworzy ochronną warstwę na śluzówce przełyku i żołądka. Przygotowuje się go zalewając łyżkę siemienia szklanką wrzątku i odstawiając na 15-20 minut. Taki napój najlepiej pić godzinę przed posiłkiem lub dwie godziny przed snem.
Ziołowe napary na zgagę
Napary ziołowe stanowią skuteczną metodę łagodzenia objawów zgagi. Szczególnie polecane są napary z korzenia imbiru, który ma właściwości przeciwzapalne i wspomaga trawienie. Wystarczy wrzucić plasterki świeżego imbiru do szklanki i zalać gorącą wodą. Po 10 minutach napar będzie gotowy do spożycia.
Równie skuteczne są napary z rumianku, który łagodzi podrażnienia śluzówki przewodu pokarmowego, oraz z melisy, która dodatkowo działa uspokajająco, co jest istotne, gdy zgaga nasila się w sytuacjach stresowych. Prawoślaz lekarski tworzy ochronną warstwę na błonie śluzówkowej przełyku i żołądka, chroniąc ją przed drażniącym działaniem kwasów.
Korzystne działanie przy zgadze wykazują również napary z kardamonu, cynamonu, anyżku czy kopru włoskiego (fenkułu). Podobne właściwości ma kminek rzymski – dwie łyżeczki ziarenek zalane gorącą wodą i odstawione na 10 minut tworzą napar, który może przynieść ulgę przy zgadze. Te zioła nie tylko łagodzą objawy, ale także wspierają prawidłowe trawienie, co zmniejsza ryzyko nawrotów dolegliwości.
Dieta przeciwdziałająca problemom trawiennym
Odpowiednio zbilansowana dieta to fundamentalny element profilaktyki i leczenia problemów trawiennych. Kluczowe znaczenie ma wprowadzenie regularnych, niewielkich objętościowo posiłków spożywanych w spokojnej atmosferze, co umożliwia prawidłowe wydzielanie enzymów trawiennych i soków żołądkowych.
Dieta przeciwdziałająca problemom trawiennym powinna być bogata w błonnik pokarmowy, pochodzący z pełnoziarnistych produktów zbożowych, warzyw i owoców. Błonnik reguluje pracę jelit i zapobiega zaparciom, które często towarzyszą innym dolegliwościom trawiennym. Ważne jest jednak stopniowe zwiększanie ilości błonnika w diecie, ponieważ zbyt nagła zmiana może początkowo nasilić wzdęcia i dyskomfort brzuszny.
Osoby cierpiące na wzdęcia powinny zwrócić szczególną uwagę na produkty zawierające probiotyki, takie jak jogurt naturalny, kefir czy kiszone warzywa. Probiotyki odbudowują prawidłową mikroflorę jelitową, co przekłada się na lepsze trawienie i mniejszą skłonność do wzdęć. Z kolei osoby z zgagą powinny unikać potraw tłustych, smażonych, ostrych, kwaśnych, a także alkoholu, kawy i napojów gazowanych, które mogą nasilać dolegliwości.
Produkty wspomagające trawienie
Istnieją produkty spożywcze, które szczególnie korzystnie wpływają na pracę układu pokarmowego. Imbir zawiera gingerole i shogaole, które stymulują wydzielanie enzymów trawiennych i poprawiają perystaltykę jelit. Można go dodawać do potraw lub przygotowywać napary, by wspomóc trawienie i łagodzić dolegliwości.
Kurkuma zawiera kurkuminę o silnych właściwościach przeciwzapalnych, co pomaga łagodzić podrażnienia przewodu pokarmowego. Działa również żółciopędnie, wspomagając trawienie tłuszczów. Cynamon nie tylko nadaje potrawom przyjemny aromat, ale także reguluje poziom cukru we krwi i wspomaga trawienie.
Awokado, bogate w zdrowe tłuszcze i błonnik, wspiera prawidłowe trawienie i pomaga w utrzymaniu zdrowej mikroflory jelitowej. Banan, dzięki zawartości pektyn, łagodzi podrażnienia śluzówki żołądka i jelit, a dodatkowo jest źródłem potasu wspierającego pracę układu pokarmowego. Oliwa z oliwek z pierwszego tłoczenia działa łagodząco na układ trawienny i wspomaga pracę wątroby, kluczowego organu w procesach trawiennych.
Produkty, których należy unikać
Dla osób cierpiących na problemy trawienne, szczególnie wzdęcia i zgagę, istnieje grupa produktów, których spożycie powinno być ograniczone lub całkowicie wyeliminowane. W przypadku wzdęć należy unikać pokarmów wzdymających, takich jak rośliny strączkowe (fasola, groch, soczewica), warzywa kapustne, cebula, czosnek, a także napoje gazowane i produkty zawierające sztuczne słodziki, które fermentują w jelitach, tworząc gazy.
Osoby ze zgagą powinny ograniczyć spożycie potraw tłustych i smażonych, które spowalniają opróżnianie żołądka i mogą nasilać refluks. Równie niewskazane są potrawy ostre, zawierające chili, pieprz czy curry, gdyż drażnią one śluzówkę przewodu pokarmowego. Napoje takie jak kawa, herbata, alkohol oraz napoje gazowane rozluźniają dolny zwieracz przełyku, co sprzyja cofaniu się treści żołądkowej.
Warto również zwrócić uwagę na produkty kwaśne, takie jak cytrusy i pomidory, które mogą nasilać objawy zgagi. Czekolada, mięta oraz produkty zawierające duże ilości cukru również nie są zalecane dla osób z refluksem żołądkowo-przełykowym. Zbyt duże porcje posiłków, niezależnie od składu, również mogą nasilać zarówno wzdęcia, jak i zgagę, dlatego lepiej jeść mniejsze posiłki, ale częściej.
Kiedy zgłosić się do lekarza?
Choć domowe metody często przynoszą ulgę w dolegliwościach trawiennych, istnieją sytuacje, w których konieczna jest konsultacja lekarska. Przewlekłe problemy trawienne, utrzymujące się dłużej niż 2-3 tygodnie mimo stosowania domowych sposobów, powinny skłonić do wizyty u specjalisty. Podobnie, gdy dolegliwościom towarzyszy gorączka, utrata wagi, krwawienia z przewodu pokarmowego czy trudności w połykaniu.
Szczególnie niepokojące są nagłe, silne bóle brzucha, zgaga budząca ze snu czy ból w klatce piersiowej, który może być mylnie interpretowany jako zgaga, a w rzeczywistości stanowić objaw choroby serca. W przypadku zgagi należy skonsultować się z lekarzem, jeśli występuje ona codziennie przez dłuższy czas, gdyż może to wskazywać na refluks żołądkowo-przełykowy wymagający leczenia.
Warto pamiętać, że wczesna diagnostyka problemów trawiennych znacząco zwiększa szanse na skuteczne leczenie, nawet w przypadku poważniejszych schorzeń. Nie należy bagatelizować przewlekłych dolegliwości trawiennych, szczególnie jeśli pojawiają się one po raz pierwszy u osób po 45. roku życia lub jeśli zmieniły swój charakter u osób z wcześniej występującymi problemami.
Podsumowanie – kompleksowe podejście do problemów trawiennych
Problemy trawienne, choć powszechne, nie muszą obniżać jakości życia, jeśli zastosujemy odpowiednie metody profilaktyki i łagodzenia objawów. Domowe sposoby na wzdęcia i zgagę, takie jak napary ziołowe, odpowiednia dieta czy aktywność fizyczna, mogą skutecznie przynieść ulgę i poprawić funkcjonowanie układu pokarmowego.
Klucz do sukcesu leży w kompleksowym podejściu, łączącym modyfikację diety, wprowadzenie ziół wspomagających trawienie oraz zmianę nawyków żywieniowych i stylu życia. Regularność posiłków, odpowiednie przeżuwanie pokarmów, unikanie produktów ciężkostrawnych i wzdymających, a także aktywność fizyczna stanowią podstawę zdrowego trawienia.
Warto pamiętać, że każdy organizm jest inny i metody, które sprawdzają się u jednych osób, mogą być mniej skuteczne u innych. Dlatego tak ważna jest obserwacja własnego ciała i reakcji na różne produkty czy napary. W przypadku przewlekłych lub nasilonych problemów trawiennych niezbędna jest konsultacja lekarska, która pozwoli wykluczyć poważniejsze schorzenia i dobrać odpowiednie leczenie. Dbając o zdrowe trawienie na co dzień, inwestujemy w swoje samopoczucie i ogólny stan zdrowia.
